پلان
شهر تابران توس یادآور شهرهائی مانند تیسفون- اردشیر خوره- تخت سلیمان است که توسط برج و باروئی مستحکم محصور بوده است. در این شهر تقسیمات طبقاتی رایج در شهرهای پیش از اسلام ایران کاملا” به وضوح دیده می شود. وجود کهن دژ (ارگ) که همچون قلب شهر در–امن ترین نقطه شهر واقع بوده؛ مرکز سیاسی و دیوانی و حکومتی شهر را تشکیل می داده این کهن دژ خود دارای برج و بارو و خندق بوده که از دیگر حوزه های شهری کاملا” مجزا می شده است.
اطراف این کهن دژ و بیشتر تمایل به جنوب شرقی محدوده شارستان قرار داشته است. دیوار دفاعی شهر که از خشت و چینه شکل گرفته خود به وسیله خندقی از فضای پیرامون جدا می شد. در نقشه ائی که پرسی سایکس در اواخر دوره قاجار از شهر توس تهیه کرده توس سفلی را که در مشرق شهر و مجاور دروازه (رزان) واقع است به نام توس بهادرخانی و توس علیا را که در غرب بوده به نام طوس کریمخانی و روستای اسلامیه را به همان نام در شمال شهر و بیرون از حصار تعریف کرده است.
این شهـر دارای بافت به هم پیوسته و منسجم نبوده بلکه بیشتر به یک باغ شهر شبیه بوده با کوشک ها و منازل جدا از هم که فضاهای سبز و خالی و باغات و مزارع میان آن ها فاصله انداخته بوده مرکزیت شهر در حوالی هارونیه بوده که احتمالا” در این نقطه محلات و بخش های مختلف شهر به هم می پیوسته است. در اطراف هارونیه به شعاع ۵۰ تا ۱۰۰ متر هر نقطه که کلنگ زده شود با آثار تاریخی برخورد می شود. از طرفی وجود جوش و سر باره های فراوان در بخش جنوبی امکان وجود کارگاه های صنعتی در این قسمت از شهر را نشان می دهد. با توجه به سکه های موجود که ضرب توس دارد به نظر می رسد در دوره ایلخانیان و تیموریان ضرابخانه معتبری در توس بوده است.
دیوار دفاعی و برج و باروی شهر
توس به دلیل آن که شهری بوده در جلگه ای مسطح در یک نقطه پرماجرا، نیاز به یک حصار محکم و مطمئن داشت، هر چند که نتوانست از بلاها جان سالم به در برد. لیکن آن چه که از آن باقی مانده با صلابت و استوار دور تا دور شهر را به طول ۴ کیلومتر احاطه کرده است. ضخامت این حصار در قسمت پائین ۵ تا ۶ متر و درقسمت بالاحدود ۵/۲ متر می باشد. بیشترین ارتفاع به جا مانده این حصار ۹ متر است. دروازه رودبار که در ضلع جنوب شهر قرار دارد توسط پلی آجری که برروی رودخانه کشف قرار داشته به جاده نیشابور ختم می شده.
پل بتنی موجود بر روی پل آجری قدیمی بنا گردیده و دروازه نیز کاملا” ویران شده است. همه جای حصار از تعمیرات در دوران های مختلف خبر می دهد. نحوه استقرار مکانی برج ها از یک مدول ۲۵ تا ۲۷ متری پیروی می کرده.
مطالعات باستان شناسی برای تعیین محل دقیق دروازه ها و موقعیت برج ها بسیار ضروری است. دیوار دفاعی و برج و باروی توس قدیم همچون الگوئی جالب و میراثی گران بها باید مورد پژوهش و حفظ و حراست قرار گیرد و به عنوان اثری ویژه از آن پاسداری گردد.
ارگ مرکزی (کهن دژ)
در قسمت شمال غربی شهر و نزدیک به برج و باروی، قلعه ائی تپه ائی وبه ظاهر گِلی و مخروبه ائی قرار دارد که به نام ارگ شهرت دارد. این ارگ و دیوار و خندق در مرتفع ترین نقطه شهر بنا گردیده و حصار و خندق؛ آن را از دیگر نواحی شهر جدا می کرده است. دور تا دور خندق از بیرون یک دیوار دفاعی چینه ائی با النسبه مستحکم وجود داشته که تاحدودی منهدم شده است.
ارگ و حصارها و خندق آن در مجموع شکل مستطیلی غیرمنظم را دارد و قلعه مرکزی و هسته اصلی آن در مرکز مستطیل و متمایل به جنوب واقع شده است. این مجموعه را می توان یکی از اصیل ترین قلعه های جلگه ائی ایران برشمرد که بعد از ارگ بم وارگ طبس از ارزش بالائی برخوردار است مطالعات باستان شناسی نشان می دهد که ساختمان های ارگ عمدتا” بر روی خرابه های قبلی بنا گردیده اند و از نظر سیستم آبرسانی دارای کانال هائی بوده اند و هم چنین یک حلقه چاه اختصاصی هم داشته است. این ارگ دارای ۸ برج بوده و ورودی آن در شمال غربی قرار داشته است. درلایه سلجوقی ارگ، ما به مجموعه ائی ازبناهای آجری بسیار اصولی وهنرمندانه برخورد می کنیم. ولی در دوره ایلخانی و تیموری در ساخت و سازها از هر نوع مصالح موجود و دم دست از قبیل سنگ و خشت و آجر و حتی تخریب ابنیه دیگر و استفاده ناهماهنگ از مصالح آن ها استفاده شده است.
هارونیه
سالم ترین و مهم ترین اثر به جا مانده از گذشته بنائی است گنبدی آجری به ارتفاع حدود ۲۵ متر که در متون قدیمی بنام های نقاره خانه- مسجد خرابه- مأمونیه- مسجد جامع- زندان هارون نام برده شده و به صورت بنائی تک ایستاده، به احتمال در زمان گذشته محل اتصال و ارتباط دیگر عناصر اطراف خود بوده است.
به علت این که هیچ کتیبه یا نوشته ائی در آن وجود ندارد که تاریخ احداث بنا را معلوم کند نمی توان تاریخ قطعی احداث آن را مشخص کرد. ولی احتمالا” در دوره ایلخانیان احداث گردیده زیرا شباهت زیادی به مقبره لقمان سرخسی دارد و هم چنین نمی توان به نوع کاربری آن رأی داد زیرا که در میان مسجد و نقاره خانه و مدرسه و خانقاه بین کارشناسان اختلاف نظر وجود دارد. هر چند که پلان آن را قابل مقایسه با مقبره سلطان سنجر در مرو و یا گنبد جدلیه در کرمان می دانند…….
این بنا توسط اداره کل میراث فرهنگی تعمیر وپوشش خارجی گنبد مجددا” ساخته شده است.
آرامگاه فردوسی
بنای این آرامگاه که درسال ۱۳۱۳ ساخته شده درسال ۱۳۴۳ به علت خرابی های ناشی از رطوبت توسط مهندس سیحون برچیده وبا حفظ امانتداری در بنای اصلی بعد از توسعه های مورد نیاز در تراز ۱- به مساحت ۹۰۰۰ متر مجددا” ساخته وباغ اطراف آن نیز تغییر شکل پیدا کرد.
دروازه ها
هر چند که در متون گذشته از ۸ دروازه در شهر توس نام برده شده لیکن ۴ دروازه آن به شرح زیر شناسائی گردیده است:
-
دروازه رزان واقع در شمال بارو
-
حذف…….
-
دروازه مرو واقع در شرق بارو
-
دروازه رودبار واقع در جنوب بارو
-
دروزاه نیشابور واقع در غرب بارو
از دیگر آثار موجود می توان به آثار یک پل تاریخی در مجاورت دروازه نیشابور، آرامگاه های برجی شکل در مجاورت توس علیا، آثار کارگاه های صنعتی در غرب هارونیه و آثار بازار در شرق هارونیه اشاره کرد. به جز موارد فوق در متون و اسناد نام محلات ترسایان- کنبار- جبه سازی- اسفندیان- کرکر- رودبار و قهستان و همچنین از باغ های منصوری- خانلغ و نیز باب فیروزه- مسجدجامع و دروازه های هرات، سمرقند نام برده شده است.