دشت کشف رود را می توان خاستگاه جغرافیای پیدایش ولایت توس قدیم در بستر همین دشت دانست که ولایت طوس با چندین شهر بزرگ و بسیاری روستاهای دره ای وپای کوهی ودشتی را شکل می دهد؛ نظیر طابران (شهر طابران بزرگ ترین مرکز فرهنگی ولایت توس محسوب می شده است که همان توس فعلی است که در ۲۴ کیلومتری مشهد قرار دارد)، شهر نوغان (که از دیگر شهرهای صدر اسلام بوده و امروزه این شهر در توسعه مشهد حل شده است)، شهر رادکان که خرابه های آن هم اکنون در ۷۴ کیلومتری راه مشهد- قوچان باقی است وشهر تروغبذ که امروز به طرقبه معروف است (واز شهرهای ییلاقی بوده است). به علاوه براساس تحقیقات باستان شناسی؛ بستر کشف رود یکی از نخستین زیستگاه های انسان ابزارساز محسوب شده؛که قدمت برخی ابزارهای کشف شده درآن به ۸۰۰ هزار سال پیش نیز می رسد.
در کتاب بندهش از متون پهلوی درباره موقعیت جغرافیایی کشف رود چنین آمده است : “رود کاسک (به معنای خرچنگ) از ناحیه توس می گذرد وآن را کسپ (Kasap) (کشف) می گویند، بخش غربی وجنوبی توس را دور زده وبه سمت شرق جریان می یابد و در حوالی سرخس “پل خاتون” به “هری رود” می پیوندد وسپس به “تجن” متصل می گردد.
رودخانه کشف رود که به روایت متون روزگاری از رودخانه های پرآب بوده هیچ شباهتی به وضعیت خشک فعلی آن نداشته است. مؤلف “مطلع الشمس” که نزدیک به یک قرن پیش از توس بازدید کرده درمورد کشف رود می نویسد: “کشف رود … درمسیر خود تقریبا” دو هزار قریه را سیراب می سازد این رودخانه اگـرچه در تابستان دراین محل بیشتـر از دوسنگ آب ندارد، اما به واسطه زه آب های بسیاری که مجرای آن است، همه جا رو به افزایش دارد. دم دروازه توس نهری است که از رودخانه مذکور جدا شده اراضی شهر را که زراعت گاه است سیرآب می سازد”.
بنابراین دره کشف رود که از قوچان تا سرخس ادامه داشته، از دیرباز از نظرسکونتی و کشاورزی واز نظر تاریخی وارتباطی بسیار معتبر بوده وراه قسمتی از جاده ابریشم درایالت خراسان قدیم را تشکیل می داده که از طرف شرق به سمت مرو و هندوستان و چین و از طرف غرب با عبور از نیشابور، ری وهمدان به بغداد می پیوسته است. رباط ها وکاروانسراهای باقی مانده درطول این بستر مهم جغرافیایی خود گویای اهمیت حیاتی وارتباطی این بستر بوده است.
پیشینه زیستی:
در نزدیکی روستای “درخت بید” بر روی قطعه سنگ های بزرگی (معروف به سنگ شتر) نقش حیواناتی از قبیل شیر، بزکوهی، گاومیش و همچنین انسان های شکارچی حک شده است که می توان آن نقش ها را به دوران نوسنگی مربوط دانست و از بررسی این فرضیه می توان پذیرفت که دشت های مشابه بیشتر مناطق کشور دارای اکوسیستمی به غیرازوضعیت موجود بوده است.
اواخر هزاره دوم وهزاره اول پیش از میلاد مقارن ورود آریایی ها از آسیای میانه به ایران مرکزی است که دشت طوس شاید به لحاظ دارابودن شرایط مناسب وفراوانی امکانات بهترین معبر برای عبور ومرور آن اقوام بوده و مواردی از آنها را به سکون فرا خوانده است. آثار این سکونت علاوه بر محوطه های “دوین، توپ درخت” و ”چناران” درشکل دشت نیز مشاهده می شود.
از هزاره اول پیش از میلاد در حاشیه شمالی دشت و در ابتـدای معبـری معـروف به “زوارک” که از میان کوه هزار مسجد گذشته و به ترکمنستان منتهی می گردد، زیستگاهی باقی مانده که تأسیسات دفاعی برفراز تپه ای بلند ومشرف بر آن از آن زیستگاه مراقبت می کرده است. این زیستگاه که درمشرق “کلاته شیران” وبه فاصله اندکی از آن بوده فعلا” اثری از آن باقی نیست و تنها سفال های پراکنده در محل امکان اظهارنظر به ما را می دهد اما آن مکان و بقایای روی تپـه وجـود تأسیسات دفاعی را نشان می دهد.
در آغاز اسلام زیستگاه ها اغلب درسمت شمال دشت ودردامنه های هزار مسجد بنیان گرفته اند، ظاهرا” شهر طوس (تابران) جایگزین “دوین- توپ درخت” شده است وهم زمان با آن آبادی های دیگری در دشت جا گرفته که جایگاه پاره ای از آن ها درجریان بررسی های باستان شناسی مشخص شده است. اکثر این زیستگاه ها تا قرن هفتم هجری اعتبار داشته و برخی از آن ها ازجمله “نوغان” بعد از آن دوران نیز به حیات خود ادامه داده است.
موقعیت جغرافیایی فعلی :
باتوجه به مطالب فوق وخواستگاه جغرافیایی ولایت طوس، موقعیت این منطقه درقالب حوزه کشف رود را می توان چنین دانست:
این حوزه با وسعت ۱۶۵۰۰ کیلومترمربع (۳۰ درصد و ۷۰ درصد دشت مناطق کوهستانی و یا پای کوهی) درمحدوده ارتفاعات هزارمسجد و بینالود قرار دارد و در مختصات جغرافیایی ۵۸ درجه و ۲۰ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۸ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۵ درجه و ۴۰ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۰۳ دقیقه عرض جغرافیایی گستردگی دارد.
بلندترین نقطه ارتفاعی طوس قله بینالود با بلندی ۳۳۰۰ متر و پائین ترین نقطه دشت (خروجی کشف رود به تجن) ۵۸۰ متر است بنابراین طیف ارتفاعی حوزه دروسعت یک میلیون و ششصد و پنجاه هزار هکتار بیش از ۲۷۰۰ متراست که تنوع اقلیمی بسیاری را به وجود آورده است. محدوده کوچک فعلی توس نیز در موقعیت ۵۹ درجه و۳۱ دقیقه تا ۳۶ درجه و۲۹ دقیقه و در ارتفاع ۹۷۰ متر قرار دارد.