صبحگاه روز ۱۹ تیر ماه ۱۳۷۵ رهبر معظم انقلاب اسلامی از توس بازدید فرمودند و از نزدیک، با اوضاع جاری مجموعه فرهنگی- تاریخی و اقدامات عمرانی و پژوهشی ادارة کل میراث فرهنگی خراسان در توس آشنا شدند و سپس طی یادداشتی چنین مرقوم داشتند:
«بسم الله الرحمن الرحیم خدا را شکر که در حاشیه‌ی زیارت تابستانی مشهد مقدس رضوی علیهآلاف التحیه، توفیق بازدید از مقبرة فردوسی بزرگ و نامدار در شهر تاریخی و پر قصة توس نیز دست داد.گرچه در گذشته آن مقبره و برخی یادگارهای تاریخی موجود در آن‌جا را دیده بودم، ام‍‍ّا این بار هم بخاطر اهتمام به جانب مهم فرهنگی و تاریخی آن و هم بهخاطر کارهای خوب آبادانی و زیباسازی که در آن انجام شده است، و هم نیز به خاطر خبرهای اسف انگیزی که از غارت ذخیره‌ی کم نظیر موجود در این منطقه به من رسیده بود، آن را با دقتی بیشتر و با انگیزه و میل و شوری مضاعف نگاه کردم، و اکنون احساس من آن است که دولت موظف است با همت، به کار در این بخش بپردازد و آن چه تاکنون شده، بسی کمتر از اندازه‌ی بایسته است. به امید دنبال گیری و با سپاس از مسئولان و پژوهشگران. سید علی خامنه‌ای ۱۹/۴/۷۵».[1] متعاقب آن رویداد مهم، در تاریخ ۲۴ مرداد ۱۳۷۵ رونوشت نامه‌داری از سوی ریاست سازمان جهاد سازندگی استان خراسان به ادارة کل میراث فرهنگی خراسان واصل شد که در آن، جهت آماده سازی طرح هادی و تفصیلی توس اعلام آمادگی شده بود.[2] عطف به آن نامه، مدیر وقت میراث فرهنگی خراسان، طی نامه‌ای در به مدیر کل دفتر فنی استانداری خراسان، در تاریخ ۳۱ شهریور ۱۳۷۵ ضمن یادآوری اهمیت تاریخی و فرهنگی مجموعه، از برنامه‌های جامعی که سازمان برای توس در نظر دارد، خبر داد.[3]
مدیریت میراث فرهنگی خراسان در تاریخ ۸ شهریور ۱۳۷۵ هم طیّ نامه‌ای به مدیرکلّ ثبت اسناد و املاک استان خراسان، یادآور شد که: «این مدیریت براساس ضوابط موجود، اجرای طرحهای مربوط به ساماندهی و طرح جامع فرهنگی و توریستی حریم محوطه باستانی مذکور را در دست اقدام دارد».[4] مدیرکلّ حفاظت و احیای ابنیة تاریخی سازمان نیز به دنبال دریافت رونوشت آن نامه، در تاریخ ۷ مهر ۱۳۷۵ خطاب به سرپرست دفتر فن‍ّی سازمان میراث فرهنگی کشور، بر حساسیت محیط و ارزش های فرهنگی تاریخی آن تأکید و ضمن اعلام آمادگی جهت تهیه طرح ساماندهی توس، درخواست اقدام عاجل در این زمینه کرد.[5] مدیریت میراث فرهنگی خراسان، در پاسخ به چگونگی پیگیری اجرای دستورات مقام معظم رهبری، طیّ نامة مورخ ۱۱ مهر ۱۳۷۵ به معاونت ویژة دفتر معظم رهبری، اقدامات انجام شده و تصمیمات اتخاذ شده در جلسات برگزار شده با مسؤولین استان را در ۹ بند گزارش نموده و در بند هشتم نوشته است: «جهت فعالیت های پژوهشی و مرمت بنای تاریخی اعتباری پیش بینی و با پیگیری، زمینة امکان تأمین آن از محل اعتبارات مل‍ّی و استانی فراهم گردید».[6]
در جلسه‌ای که روز ۱۸ دی ۱۳۷۵ در محل استانداری خراسان تشکیل شد «ستاد پیگیری فرمان مقام معظم رهبری» به ریاست استاندار و عضویت سازمان ها و دوایر دولتی استان، از جمله برنامه و بودجه، مسکن و شهرسازی، آب منطقه‌ای، شهرداری مشهد و میراث فرهنگی ایجاد شد.[7] پس از آن جلسات ستاد مرتباً برگزار می‌شد و اعضا، در جریان اقدامات انجام شده قرار می‌گرفتند. با تشکیل ستاد مزبور روند ساماندهی توس سرعت گرفت و در تاریخ ۱۷ بهمن ۱۳۷۵، مدیریت میراث فرهنگی خراسان، به پیوست نامه ای، برنامة پیشنهادی فاز اول حفظ و احیای مجموعة تاریخی شهر توس را جهت استحضار ریاست وقت سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال داشت که در آن، گمانه‌زنی باستان‌شناسی توس نیز گنجانده شده بود.[8]
در تاریخ ۶ اسفند ۱۳۷۵ آن مدیریت با توجه به تصویب برنامه‌های حفظ و احیاء و پژوهشی و اعتبارات تخصیصی سازمان برنامه و بودجه، طیّ نامه‌ای به معاون پژوهشی میراث فرهنگی خراسان، بر تسریع تهیه طرح و شروع گمانه‌زنی باستان‌شناسی تأکید کرد.[9] طرح لازم تهیه و جهت اخذ مجوز گمانه‌زنی، برای معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال گردید که مجو‌ّز مزبور در تاریخ ۱۸ اسفند ۷۵ صادر و به اداره کل میراث فرهنگی خراسان ارسال گردید.[10]
معاونت پژوهشی میراث فرهنگی خراسان که گمانه‌زنی توس را آغاز کرده بود، با استفاده از مجوز اخذ شده، توانست در دو مرحلة کوتاه مدت و بلند مد‌ّت، جمعاً به مدت ۸۵ روز، در پایان سال ۱۳۷۵ و آغاز سال ۱۳۷۶ آن را ادامه دهد. مهندس مشاور دفتر مهندسی گالیله که جهت نقشه برداری عرضه توس قرار دادی به ادارة کل منعقد کرده بود، بلافاصله بعد از گمانه‌زنی، موقعیت تمامی گمانه‌ها را بر روی نقشه شهر توس پیاده نمود و کارشناسان معاونت پژوهشی با استفاده از همان نقشه، گمانه‌ها را به تفکیک داده‌های معماری مشخص نمودند. گزارش پایانی آن فصل از گمانه‌زنی که ۱۱۶ گمانه را شامل می‌شد، طیّ نامه‌ای در تاریخ ۲۱ تیر ۷۶ جهت مدیریت پژوهشکدة باستان‌شناسی سازمان ارسال شد.[11] اما در آن فصل، کمتر از عرصة توس مشمول گمانه‌زنی شد؛ زیرا اهالی از ادامه کار جلوگیری کردند و هیأت گمانه‌زنی که عملاً قادر به ادامه گمانه‌زنی در زمین های زراعی نبود، با استفاده از فرصت به پی‌گردی بخشهایی از بارو, دروازه مرو, پل مقابل دروازة نیشابور و کاوش بر روی آرامگاهی در گورستان سفالقان, معروف به «تپه خشتی» پرداخت, که گزارش هر مورد, به تفصیل در جای خود خواهد آمد. با وجود مخالفت تنی چند از اهالی توس، لزوم ادامة گمانه‌زنی تمامی عرصة توس احساس می‌شد. به همین جهت در دو فصل دیگر نیز هیأت هایی اعزام شدند و مبادرت به گمانه‌زنی کردند؛ اما به دلیل مخالفت اهالی، امکان اتمام گمانه‌زنی در تمامی اراضی توس پیش نیامد و تاکنون, کمتر از عرصة توس ناشناخته مانده است.
گمانه‌زنی توس، نخستین اقدام جهت ساماندهی توس بود و علاوه بر تشخیص فضاهای خالی, داده‌های معماری و فرهنگی با ارزش هم ارایه کرد که در جهت شناخت تابران, بسیار مفید و ثمربخش بود.
۱- برگه شماره ۲۳۰ در پروندة آرامگاه فردوسی, جلد هشتم, اداره کل میراث فرهنگی خراسان.
۲- برگه شماره ۲۴۵ در پروندة آرامگاه فردوسی, جلد هشتم, اداره کل میراث فرهنگی خراسان.
۳- برگه شماره ۲۴۷ در پروندة آرامگاه فردوسی, جلد هشتم, اداره کل میراث فرهنگی خراسان.
۴- برگه شماره ۲۱۸ در پروندة آرامگاه فردوسی, جلد هشتم, اداره کل میراث فرهنگی خراسان.
۵- برگه شماره ۲۵۵ در پروندة آرامگاه فردوسی, جلد هشتم, اداره کل میراث فرهنگی خراسان.
۶- برگه شماره ۲۶۶ در پروندة آرامگاه فردوسی, جلد هشتم, اداره کل میراث فرهنگی خراسان.
۷- برگه شماره ۳۲ در پروندة آرامگاه فردوسی, جلد نهم, اداره کل میراث فرهنگی خراسان؛ برگة شماره ۳۲۸ در پروندة آرامگاه فردوسی, جلد دهم, اداره کل میراث فرهنگی خراسان.
۸- برگه شماره ۲۹ و ۳۱ در پروندة آرامگاه فردوسی, جلد نهم, اداره کل میراث فرهنگی خراسان.
۹- برگه شماره ۱۲۹ در پروندة آرامگاه فردوسی, جلد نهم, اداره کل میراث فرهنگی خراسان.
۱۰- برگه شماره ۱۳۶ در پروندة آرامگاه فردوسی, جلد نهم, اداره کل میراث فرهنگی خراسان.
۱۱- برگه شماره ۱۶۷ در پروندة آرامگاه فردوسی, جلد نهم, اداره کل میراث فرهنگی خراسان.