(فوت بین ۳۶۷ تا ۳۶۹ ه‍ )

     پس در آن سال‌ها حداکثر چهل و پنج و حداقل سی و پنج سال از عمر دقیقی می‌گذشته است. و اگر چنین باشد باید گفت که او در یکی از سال‌های ۳۲۵ ه‍ تا ۳۳۵  ه‍ چشم به جهان گشوده است^۲. امّا دقیقی در کار سرایش شاهنامه بیگمان پیش کسوت فردوسی و شاعری بلند مرتبه بوده است. پس به سال هم اگر بزرگتر از فردوسی نبوده، کِهتر از وی نباید بوده باشد. چون می‌دانیم که فردوسی در سال ۳۲۹٫ ه‍ به دنیا آمده (همین فصل، شمارة۶)، بهتر آن است که تاریخ ولادت دقیقی را هم به سال‌های ۳۲۵ تا ۳۲۹ محدود کنیم.

     دقیقی را تذکره نویسان به شهرهای گونه گون، از جمله: بلخ، سمرقند، بخارا و مرو منتسب کرده‌اند^۳. امّا در کهن‌ترین گزارشی که درباره دقیقی به دست ما رسیده است، او را طوسی خوانده‌اند^۴. دربارة لقب وی نیزآورده‌اند که «او را به سبب رقّت معانی و دقت الفاظ دقیقی گفتندی»^۵. امّا اگر این سخن را بپذیریم، ناگزیر باید بپنداریم که او پیش از آنکه شعرش به کمال برسد و «رقت معانی» و «دقت الفاظ» بیابد، لقب شعری نداشته است، و این پندار البته درست نیست^۶. برخی نیز گفته‌اند که «دقیق» به معنای آرد است. و شاید خود دقیقی یا پدر او و یا یکی از نیاکانش آرد فروش بوده، و از این رو به «دقیقی» شهرت یافته است^۷.

     هنگامی که دقیقی چشم به جهان می‌گشود سلسلة ایرانی نژاد سامانی سال های شکوه و اقتدار خویش را پشت سر می‌نهاد، اما به روزگار جوانی دقیقی این سلسله رو در سراشیب زوال داشت. با این حال باز امیران شعر پرور سامانی مجال آن را داشتند که شاعران توانا را پیرامون خویش گرد آورند. دقیقی نیز، پس از چندی که در خدمت امرای چغانی^۸ به سر برده بود، به منصور بن نوح سامانی (حکومت۳۵۰٫ ه‍. تا ۳۶۵٫ ه‍.) پیوست^۹ و او را ستود. پس‌ از آن نیز در خدمت نوح بن منصور (مشهور به امیر رضی، حکومت ۳۶۵ تا ۳۸۷) بود، و به فرمان همین پادشاه به سرایش شاهنامه پرداخت^۱۰.

     دقیقی به کیش زردشتی گرایش داشت و بدین امر مباهات می‌کرد^۱۱، با این حال برخی او را مسلمان پنداشته‌اند، زیرا هم نام اسلامی داشته و هم در اشعار اندکی که از او بر جای مانده است تلمیحات و اشاراتی به داستان های قرآنی و راه و رسم مسلمانی دیده می‌شود^۱۲. لیکن هیچ یک از اینها را نمی‌توان دلیل مسلمانی قطعی دقیقی دانست^۱۳. پس از سال ۳۶۵ بود که دقیقی به فرمان نوح بن منصور سامانی کار سرایش شاهنامه را آغاز کرد. لیکن هنوز بیش از هزار بیت نسروده بود که به دست یکی از غلامانش کشته شد. کار سترگ او را چند سالی بعد حماسه‌سرای بزرگ ایران، حکیم ابوالقاسم فردوسی پی گرفت و به سامان رساند. مرگ دقیقی میان سال‌های ۳۶۵ تا ۳۷۰ ه‍. رخ داده است. زیرا نوح بن منصور در سال ۳۶۵ به امیری رسیده، و اگر دقیقی در همان سال یا کمی بعد سرودن شاهنامه را آغاز کرده باشد، دست کم تا سال ۳۶۶ یا ۳۶۷ زنده بوده است.  چون دقیقی بر حسب گزارش فردوسی پیش از سال ۳۷۰ بر اثر «خوی بد به دست یکی بنده » کشته شده بود^۱۴، به احتمال بسیار مرگ او میان سال های ۳۶۷ تا ۳۶۹ ه‍. روی داده است^۱۵.

     شعرهای اندکی که از دقیقی بر جای مانده است او را شاعری هوشیار، توانا و چون بسیاری از شاعران قرن چهارم شادخوار و شادزی نشان می‌دهد. توانایی او در شعر به حدّی است که به گمان برخی دست کم تا پایان سدة چهارم شاعری به بزرگی او پای به عرصة وجود ننهاده بود^۱۶. نزدیک یک قرن پس از مرگ او وقتی نویسندة خردمندی چون بیهقی می‌خواست کتاب خود را به سخنان حکیمانه بیاراید از اشعار دقیقی بهره ‌گرفت^۱۷. در میانة سدة پنجم هم دیوان دقیقی مورد مراجعه و تأمل شاعر بزرگ آذربایجانی «قطران تبریزی» بوده است^۱۸. علاوه براین، دقیقی در تاریخ ادب پارسی دومین شاعر حماسه سرای ایران به شمار می‌آید. پیش از او مسعودی مروزی در پایان سدة سوم هجری برای نخستین بار به نظم شاهنامه همّت گماشته بود. از شاهنامة مسعودی سه بیت بیش نمانده است^۱۹. اگر از روی همین سه بیت داوری کنیم باید بپذیریم که اشعار حماسی دقیقی بسی بسامان‌تر و استوارتر از سروده های مسعودی بوده است.

آثار دقیقی

۱-گشتاسپنامه: اگر پایمردی فردوسی نبود از این اثر بزرگ دقیقی شاید نامی هم برجای نمی‌ماند.گشتاسپنامه داستانی است ناتمام دربارة سلطنت گشتاسپ، و ظهور زردشت و جنگ هایی که برای اشاعة دین زردشت میان گشتاسپ و ارجاسب تورانی درگرفته است. گویا دقیقی به سبب اعتقاد به دین زردشت سرایش شاهنامه را با این داستان ‌‌آغاز کرده بود. این منظومه، که هزار بیت است، در قالب مثنوی و در بحر متقارب سروده شده است. تالی بزرگوار دقیقی، حکیم فردوسی، این هزار بیت را در شاهنامة خویش گنجانده و بدین گونه کوشش او را پاس داشته است^۲۰. گشتاسپنامه دقیقی جز در برخی موارد منطبق بر کتاب حماسی اَیاتکار زَریران است^۲۱. شاید اعتقاد شاعر به کیش زردشتی او را از هرگونه تصرّف در اصل داستان بازداشته است. از همین رو داستان او در قیاس با شاهنامه گزارشی صرف به نظر می‌رسد.

     فردوسی نیز با آنکه دقیقی را شاعری گشاده زبان دانسته، گشتاسپنامة او را منظومه‌ای سست و دارای «بسی بیت ناتندرست» یافته است^۲۲. گرچه گروهی از صاحب‌نظران بیگانه این داوری فردوسی را نپذیرفته‌اند^۲۳، امّا درستی گفتار حکیم در این باره نزد بسیاری از پژوهشگران آشکار است^۲۴.با این همه، گشتاسپنامه دقیقی از حیث زیبائی و استواری بیان حماسی،پس از شاهنامه برترین مثنوی حماسی زبان پارسی است.

۲- دیوان دقیقی: آنچه با عنوان دیوان دقیقی از آن یاد می‌کنیم در واقع مجموعه‌ای است کم از سیصد بیت، که در آن چند غزل و قصیده و قطعه دیده می‌شود. از دقیقی بجز گشتاسپنامه همین قدر شعر بر جای مانده است. البته همین مقدار اندک نیز گواهی روشن است بر توانایی او در سرایش قصاید مدحی و غزل های شیوا و فصیح. بویژه چیره دستی او در سرودن شعر ستایشی، ستایش همگان را برانگیخته است. فردوسی، که مثنوی او را سست و ناتندرست یافته، در زمینة مدح وی را «افسر تاجداران» خوانده است^۲۵. دقیقی خود نیز از این هنر خویش به خوبی آگاه بوده و مدعی شده که شعر ستایشی را او به کمال رسانده است^۲۶. در پی چند بیت از یک قصیده، نیز یکی از غزل‌های زیبای او برای نمونه نقل شده است.

قصیده:

ز دو چیـز گیـرند مـر مملکت را     یکی پرنیانی^۲۷ یکی زعفرانی^۲۸
یکـی زرّ نـام  مَلِـک  بـرنبشــته     دگر  آهن  آبدادة  یمانی^۲۹
کِـرا^۳۰ بویة^۳۱ وصـلت مُلک خیـزد     یکی جنبشی بایدش آسمانی
زبانی سخنگوی و دستی گشـاده      دلی هَمْش کینه هَمَش مهربانی
که مُلْکت^۳۲شکاری است کورا نگیرد     عقاب پرنده نه شیر ژیانی
دو چیز است کورا به بند اندر آرد     یکی تیغ هندی دگر زرّ کانی^۳۳
به شمشـیر باید گرفتـن مر او را      به دینار بستنش پای ار توانی
کرا تخت و شمشـیر و دینار باید      به بالا تن نیزه پُشتِ کیانی
خرد باید آن جا وجود و شجاعت      فلک مملکت کی دهد رایگانی؟      (تاریخ بیهقی، ص۴۹۷)

کاشکی اندر جهان شب نیستی     تا مرا هجران آن لب نیستی
زخم عقرب نیسـتی بـر جان من      گر ورا^۳۵ زلفِ مُعَقرَب^۳۶ نیستی
ور نبـودی کـوکبش^۳۷در زیر لب     مونسم تا روز کوکب نیستی
ور مرکّـب نیسـتی از نیکـویی^۳۸     جانم از عشقش مرکّب نیستی
ور مـرا بـی یـار بایــد زیســتن      زندگانی کاش یارب نیستی       (تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۴۱۸).

---

1-  جوانی بیامد گشاده زبان      سخن گفتن خوب و طبع روان                                      (شاهنامه،ج۱، ص۲۲، ب۱۳۹).